Эрчим хүч буюу энерги гэж яг юу вэ?

Монгол Улсын эрчим хүчний тухай хуульд “эрчим хүч- гэж эрчим хүчний нөөц, түүнийг ашиглан хэрэглэгчийн хэрэгцээнд зориулан үйлдвэрлэсэн цахилгаан, дулаан, шугам сүлжээгээр дамжуулан хэрэглэгчдэд түгээх метаны хийг” хэлнэ гэж заажээ. Харин физикийн хувьд энерги буюу эрчим хүч гэж “Аливаа биеийн ажил хийх чадварыг илэрхийлсэн физик хэмжигдэхүүнийг хэлнэ” гэсэн байна.

Энэ нь бидний амьдарч байгаа орчин тэр чигээрээ энергийн урсгал, бид өөрсдөө ч энерги гэдгийг мартсантай ижил үр дүн юм. Үүнийг эргээд ойлгохыг хичээвэл үнэндээ нар түүний энерги нүүрсийг бий болгож бид нүүрсийг олборлож түүний шатах энергийг ашигласнаар цахилгааны энерги болгон хувиргаж харин тэр цахилгааны энергийг бид дулааны энерги болон бусад хэлбэрийн энерги болгон ашигладаг. Тэдгээр энерги нь харин бидний биед болон орчинд дахин өөр нэгэн төрлийн энерги болон байршиж төлөвөө өөрчлөн аялалаа цааш үргэлжлүүлдэг аж. 

Тэгвэл эрчим хүчний хэмнэлт гэж юу вэ?

Эрчим хүч буюу энергийг түүн дотроо дулааны энергийг аль болох бага зарцуулах зорилт нь үндсэндээ “бидний эрчим хүчний хэмнэлт” гэсэн ойлголт юм. Гэхдээ хэрэв бид энергийг үүсгэдэггүй бас устгадаггүй юм бол “хэмнэлт” гэх нь бас физик талаасаа өрөөсгөл ойлголт байж таарна. 

Шинжлэх ухаанч талаас нь тайлбарлавал бид аливаа хүний амьдрах таатай нөхцөлийг бүрдүүлдэг энергүүдийг нэгээс нөгөөд шилжих нөхцөлийг нь хааж эсвэл удаашруулж тухайн биет, материалд аль болох тогтвортой удаан энергийг хадгалахыг зорих нь бидний асуултын хариу байх нь…

Яагаад эрчим хүчний хэмнэлт чухал гэж?

Нар нүүрсийг бий болгодгийг бид мэднэ. Тэгэхээр нүүрс бол үнэндээ нар болон нарны оролцоотой бий болсон дэлхийн цаг уур, орчны нөлөөлөл хоёрын энергийн үр дүнд бий болсон био масс тул дэлхий дээр туссан бүх нарны энергийн багахан хэсэг энерги мөн байж таарах нь. Өөрөөр хэлбэл нүүрс бол хадгалагдсан энерги. Ийнхүү хадгалагдсан энерги нь мөн өөрөөр бол байгалийн хий, газрын тос юм. Өнөөдөр дэлхий дээр хэрэглэгдэж буй бүхий л энергийн 80 хүртэл хувь дээрх хадгалагдсан энерги буюу хязгаарлагдмал нөөцтэй ашигт малтмалаас бий болж байна. 

Дахин 100 жилийн дараа бид байгалийн хий эсвэл газрын тос гэдэг хадгалагдсан энерги буюу ашигт малтмалыг “байсан” гэдэг өнгөрсөн цаг дээр ярьдаг болох магадлал өндөр бий. Тиймээс энэ нь бид эрчим хүчийг хэмнэх нэгдүгээр шалтгаан энэ юм. Хоёр дахь ноцтой шалтгаан нь энерги өөрөө дахин өөр хэлбэрийн энергид хувирахдаа физик болон химийн шинж чанараа огцом өөрчлөнө. Хамгийн ойрын жишээ бол бидний нүүрсний хэрэглээ. Бид түүнийг олборлож зөвхөн дулааны энерги болгон ашигласны төлөө байгаль орчин, эрүүл мэнд, хөрс, агаарт хэмжээлшгүй их хохирол учруулж байдаг. 

Дахин үүнийг томоор харвал хүлэмжийн хийн ялгарал, дэлхийн дулаарал, байгаль орчны сүйрэл энэ хэвээр үргэлжилбэл ойрын 100 жилдээ өнөөдрийн нөхцөлөөс хэд дахин дордож зөвхөн зөгнөлт кинон дээр гардаг амьсгалын аппараттай, мөнхийн харанхуйд амьдрах ирээдүйрүү ч алхаж магадгүй. Мэргэжилтнүүдийн таамгаар “ирээдүйд болох бүх дайн зөвхөн эрчим хүчний төлөөх дайн байх болно” гэж дуу нэгтэй баталцгаадаг.

Гурав дахь буюу сүүлийн шалтгаан нь аливаа энергийг бид үйлдвэрлээд 100 хувь гаргахад үнэндээ энерги хувиргах алдагдал (20%-22%), шугамын алдагдал (4%-6%), шугамын бус алдагдал (4%-6%), хэрэглэгчийн алдагдал (36%-40%) гэх мэтээр явсаар бид нийт энергийн зөвхөн 30 хувийг нь цахилгаан болон дулааны эсвэл кинетек энерги болгон ашигладаг аж. Өөрөөр хэлбэл 1 тонн буюу 1000 кг нүүрс шатаахад 300кг л нүүрсний энергийг бид бодитоор ашиглах ба автомашин бүүр ч бага ойролцоогоор нийт шатахууны 15 хувийг л өөрийн дотоод шатлалтын хөдөлгүүрээр дамжин хөдлөх энерги болгон ашигладаг байна. 

Тэгэхээр дээрх бид хязгаарлагдмал нөөцөөр бий болгож байгаа энергиэ дахин өөрсдийн буруу хэрэглээ, хоцрогдсон технологи, мэдлэггүй байдлаар үгүй хийж ашиглаж болох байсан энергийнхээ 50 болон түүнээс дээш хувийг өөр хэлбэрт үүрд алддаг байх нь.

Энэхүү бүлэгт эцэст нь хэлэхэд бидний хэрэглэдэг ус бол мөн л бидний дотоод энергийн эх үүсвэр, газраас ургуулсан ногоо, түүгээр тэжээгдсэн мал амьтан мөн л бидэнд чухал хэрэгцээт энергийн урсгалын үндэс мөн билээ. 

Тэгэхээр энерги буюу эрчим хүч нь дан ганц нүүрс, хий, газрын тос эсвэл цахилгаан дулаан эсвэл уран биш байх нь. Энэ зүйл бол бидний амьдрах таатай орчин, амьдралын эх үүсвэр цаашлаад бидний эрүүл мэнд, хувцас, хоол унд ч байх боломжтой ба бүүр цаашлаад энерги бидний орших, эс оршихын суурь эх нөхцөл юм.

Чухам иймээс энерги буюу бидний ойлголтоор эрчим хүчийг хэмнэх нь зөвхөн зардал хэмнэх тухай ойлголтоос хавьгүй илүү өргөн цар хүрээ бүхий ач холбогдолтой болно. Нөгөөтээгүүр эрчим хүч буюу энергийг ашиглагч хэн бүхэн ийм эрмэлзэлтэй байх нь чухал бөгөөд гэр бүлийн 5 гишүүний нэг нь л эрчим хүчийг хэмнэх тухай ойлголтгүй байхад нөгөө 4 нь гишүүний хичээл зүтгэл талаар болох нь ойлгомжтой биз ээ..

Эрчим хүчний хэмнэлтэд суралцах нь

Эрчим хүчний хэмнэлт хийж сурахын тулд эрчим хүчний алдагдлыг юуны түрүүнд ойлгох ёстой болно. Энэ хэсгийг эхлүүлэхээс өмнө бидний зорилго хэт том байхаас илүү нэн тэргүүнд бага зардлаар тав тухтай нөхцөлд буюу аль болох бага энергийн алдагдалтай амьдрах гэж тодорхойлъё. 

Учир нь манай орны цаг агаарын нөхцөл биднээс хэт өндөр энерги ашиглахыг шаарддаг ч тэдгээр энерги буюу эрчим хүчийг бий болгох боломж, хөрөнгө, мэдлэг манай нөхцөлд ихэнх айл, өрхийн хувьд боломжгүй байгаа нь үнэн билээ.

Эрчим хүчний алдагдлыг амины сууц, орон сууцны хувьд хоёр хувааж үзэж болно.

• Цахилгаан энергийн алдагдал
• Дулааны энергийн алдагдал

Цахилгаан энергийн алдагдал нь хэрэглэгч, ашиглагчийн гэхээс илүү эх үүсвэр, түүний түгээх, дамжуулах шугам сүлжээний хүчин чадал, тоног төхөөрөмжийн чадлаас шалтгаалдаг. Харин дулааны энергийн алдагдал нь маш олон учир шалтгаантай ч ашиглагчийн үүрэг хариуцлагатай, мэдлэг, санхүүтэй шууд холбоотой ойлголт тул харьцангуйгаар ашиглагчийн мэдлэгийг дээшлүүлэхэд засагдаж болох нөхцөл байдал билээ.   

Дулаан алдалттай байшинг заавал мэргэжлийн багаж төхөөрөмж ашиглалгүйгээр ашиглагч өөрөө тодорхойлж болдог.

Энэ тохиолдолд барилгад зориудаар гаргаснаас бусад төрлийн нүх, сүв, зай завсрыг бий эсэхийг шалгах буюу барилга байгууламжийн бин битүү байдлыг шалгах үйл ажиллагаа явуулна. Уг шалгалтыг ил харагдах байдлаар болон гарын доорх материал ашиглан хийж болох бөгөөд дараах хийц хэсэглэлүүдэд үзлэг хийнэ.

• Цахилгааны розетканууд
• Унтраалга, утасны хайрцагнууд, цахилгаан төрөл бүрийн хайрцагнууд
• Халаалтын радиатор
• Дотор, гадна хаалганы жийрэг, хүрээ резин
• Цонхны жийрэг, хүрээ резин
• Хаалга цонх, тэдгээрийн эргэн тойрны амалгаа, хүрээ
• Цахилгаан болон сантехникийн шугам хоолой оролт гаралт
• Шалны хүрээ мод, уулзвар, өнцөг булан
• Зуухны хаалт, яндан түүний дээвэр болон дээврийн хөндийтэй уулзах уулзвар хүрээ
• Дээврийн хонгил
• Хананд эсвэл цонхонд суурилуулсан агааржуулагч.
• Кабелын телевиз, утасны шугамын оролт гаралт
• Агааржуулалтын систем түүний хоолой төхөөрөмж явж буй, байрлаж буй хэсгүүдийн барилгын хийц эдлэлтэй уулзаж буй хэсгүүд
• Төрөл бүрийн зориулалтаар хийсэн үнэр гаргагч, агаар сэлгэх зориулалттай хоолой эдлэлүүдэд тус тус үзлэг хийж болно.

Практикт амины сууцанд засвар өөрчлөлт хийхэд цахилгааны монтажийг нэмэлтээр хийсэн бол утас ил явуулах, тэжээл авах цэгт хүргэхийн тулд шууд хана цоолж нүх гаргасан байх, унтраалга, розетка, цахилгааны тоноглолын хайрцагыг суулгахдаа дулаалгын материалыг үгүй хийж шууд гадна ханатай харьцах нөхцөл үүсгэж суулгасан байх нь олон. Ийм үед тухайн хэсэг бусад хэсэгтэй харьцуулахад илүү хүйтэн мэдрэгдэх бөгөөд аюулгүй байдлыг хангасны үндсэн дээр тухайн хэсгийн тоног төхөөрөмжийг салгаж авч үзлэг хийх, харанхуйд цаад талаас гар чийдэн тусгуулж үзэх, өрөөний бин битүүг хангасны дараагаар хүж, лаа эсвэл асаагуурын дөл барьж үзэх гэх мэт шалгалтууд хийж болно. Жишээ болгож барилгын хийц хэсэглэлд хүж ашиглан үзлэг хийх тайлбар зураг орууллаа.

Мөн халаалтын радиаторын дээр ханан дээр ялангуяа хар тортог тогтох нь дулаан алдагдал байгаагийн дохио болдог. Учир нь хүйтэн агаарын урсгал их байгаа тул агаарын даралтын зөрүүгээр халуун агаар хурдан дээш хөөрч түүнд байгаа тортгоо үлдээсэн ул мөр юм. Энэ тортог нь ганцхан радиаторын дээр ч биш хана таазны булан, цонх, хаалганы раман дээр ч ажиглагдах боломжтой. 

Амины сууц гэлтгүй орон сууцны хаалга цонхны резин жийрэг хүрээ муу байснаас дулаан алдагдал үүсэж байгаа явдал цөөнгүй тааралддаг. Ийм хаалга цонхон дээр сийгэж буй гэсэн газарт хүж, лаа барьж үзэх, мөнгөн дэвсгэрт хавчуулж хаагаад мөнгөн дэвсгэртээ чөлөөтэй буцаж татагдаж байгаа эсэхийг шалгах (чөлөөтэй татагдаж байвал дулаан алдагдалтай), резин жийрэг даруулганууд хөлдсөн эсэх эсвэл хатаж агшсан эсэхийг шалгаж үзэж болно. 

Манай нөхцөлд бас нэгэн байнга шахуу тохиолддог дулаан алдагдлын шалтгаан бол агааржуулалтын системийн хоолой, шугам битүүмжлэл муутай хийгдэх, малгайвч, автомат хаалт, хамгаалалтгүй, дулаалга байхгүйн улмаас дотор агаар татан зайлуулах биш хүйтэн агаар шууд сорох, конденсац үүсэж хөлдөж, бөглөрөх зэрэг хүндрэлүүд элбэг гардаг. Ийм нөхцөлийг нүдээр болон дээр дурдсан шалгалтын аргуудаар илрүүлэх тун амархан ч засаж залруулах явдал хүндрэлтэй байдаг.

Хананы дулаалга нимгэдсэн байх эсвэл огт дулаалгагүй анхнаасаа хийгдсэн байх, цонх, хаалганы амалгааны чигжээс сайтар хийгдээгүй зэргээс үүдэлтэй дулаан алдалтын шалтгаанууд мөн нилээд түгээмэл тохиолдоно. Ийм хана булан тохойгоороо хөлрөх цантах, гараар дарахад илт хүйтэн мэдрэгдэх, цонх хаалганы хүрээ мөн мөстөх, гараар дарахад мөн хүйтэн мэдрэгдэнэ. Дулаан алдалт ихтэй хананы обой эсвэл түүн дээр хийсэн заслын материал хуулрах, хагарах, механик үйлчлэлд амархан эвдрэх зэрэг нийтлэг асуудал их гардаг. Дээвэр, шал хоёр дулаалга шаардлага хангасан бол эдгээрийн уулзвар зааг дээр чийгтэх, хөлрөх үзэгдэл үүсэж болно. 

Барилгын бин битүү байдлын үзлэгийг барилгын бүхий л хэсэгт зайлшгүй хийх шаардлагатай ба ялангуяа зоорийн хөндий, дээврийн хөндий, агааржуулалтын хоолой, техникийн өрөөний далд хэсэг гэх мэт ердийн үед үзэх боломжгүй байдаг хийц хэсэглэлүүдэд сайтар хийх нь үр дүнтэй. Дээврийн хөндий нь хэсэг, зоорийн хөндий зэрэгт адрын болон шалны дулаалгатай бол тэдгээрийг заавал сөхөж үзэн үзлэг хийх шаардлагатай байдаг. Ингэхдээ 1х1 метр харьцаатай шоо гэж үзэн зайнаас температур мэдрэгчээр үзэж хэт зөрөөтэй байгаа хийцлэлүүдийг сонгож авч үзвэл цаг, ажилбар хэмнэх боломжтой байдаг.