Манай улсын хувьд эрчим хүчний 90 гаран хувийг нүүрснээс үлдсэн хэсгийг усан цахилгаан станцаас гаргаж авдаг бол дэлхий дээрх нийт эрчим хүчний үйлдвэрлэлийн 41%-ийг нүүрснээс гаргаж авдаг.Үнсийг нунтагласаны дараа зууханд хийж шатаах ба шатаалтын үед хийгээр дамжигдсан нарийн ширхэгтэй үнс нь цахилгаан шүүлтүүр дээр үлддэг. Үүнийг Fly ash буюу цахилгаан шүүлтүүрийн нарийн ширхэгтэй үнс гэж нэрлэдэг бол зуухны ёроолд үлдсэн үнсийг bottom ash буюу шааргагэж нэрлэдэг.Одоо нийслэл хотод үйл ажиллагаа явуулж байгаа 2, 3, 4 гэсэн 3 томоохон цахилгаан станцуудын шатааж байгаа нүүрснээс ихээхэн хэмжээний хаягдал үнс гардгаас, 2 болон 3-р цахилгаан станцын үнснь цахилгаан шүүлтүүргүй учир утаатай хамт агаарт цацагддаг. Харин ганцхан 4-р цахилгаан станц цахилгаан шүүлтүүртэй учир нарийн ширхэгтэй үнсээ гаргадагч одоогоор төлөвлөгөөтэйгээр ашиглаагүй байна.
Нүүрсний шаталт ба үйлдвэрлэл
Дэлхийн хэмжээгээр жилд 600 сая тонн үнс гардаг гэсэн тооцоо судлагаа байдаг. Харин манай улсын дотоодын нүүрсний хэрэглээ нь жилд дунджаар 7 сая тонн орчим байдаг. Үүний хамгийн багаар бодоход 10% нь үнс болдог гэхээр хамгийн багадаа 700 мянган тонн үнс хаягддаг гэсэн үг.
4-р цахилгаан станцын 1 жилийн өмнө байгууллагдсан үнсэн бассейн 1,4 сая м3 эзлэхүүнтэй бол жилд 250-300 тонн үнс гаргадаг. Харин 3-р цахилгаан станцын үнсэн бассейн 800 мянган м3 эзлэхүүнтэй, жилд 100 мянган тонн үнс гардаг./Цахилгаан станцын үнс бассейнд орж байдал/ Үнсэн бассейнд угаагдаж орсон үнсийг ямар нэг байдлаар ашиглахгүй учир дүүрдэг. Дүүрсэний дараа дээд хэсгийг нь хөрсжүүлээд л орхихоос өөр аргагүй болдог. Харин тухайн газрыг эргүүлээд ашиглах боломжгүй. Станцууд үнсээ хаяхын тулд дахин ийм хэмжээний талбай хэрэгтэй болдог.Дахин усан сан байгуулах газар нийслэл хотод байгаа билүү? Ингэж эрүүл байсан газрыг үнсээр дүүргэж байхаар орон сууц барих нь хэдэн арав дахин ашигтай. Сүүлийн үед гадны өндөр хөгжилтэй улс орнуудад цахилгаан станцууддаа нэмж газар олгохгүй байгаа бөгөөд үнсээ боловсруул! Ямар ч хаягдалгүй технологи эзэмшиж хэрэгжүүл гэсэн шаардлагыг тавьж байна. Манай улс хэрэгцээт цементынхээ70 шахам хувийг импортоор авдаг. Манай улсын цементийн хэрэглээ өнгөрсөн жил 1,2 сая тонн орчим байсан бол 2017 он гэхэд 1,7 сая тонн болно гэсэн судлагаа байдаг аж. Манай улсад мөрдөгдөж буй стандаар цементийн 20 хүртэлх хувьд нь үнс хэрэглэж болно гэж заасан байдаг. Тэгвэл хаягдал үнсийг барилгын материалд ашиглах нь байгаль орчинд төдийгүй эдийн засгийн хувьд хэмнэлттэй байх нь.
Үнсийг яагаад ашиглахгүй байна вэ?
Гадаад улс орнуудад үнсийг ашиглах стандарттай байдаг. АНУ дулааны станцын үнсийг 1934 онд анх бетон үйлдвэрлэхэд ашиглах боломжтойг тогтоогоод усан сан барихад үнсийг ашигласан. Дараа нь 1954 онд Англи улсад бетон хийхэд нунтаг үнсийг ашиглаж байсан түүхтэй. Харин 1965 онд Англи улсад нунтаг үнсийг бетоны үйлдвэрлэлд хэрэглэх анхны стандартыг гаргаж ирсэн бөгөөд 1982 онд нэг улаагийн шинэчлэлт хийсэн боловч 1993 онд ахин шинэчлэгджээ. Мөн 1994 онд үнсийг бетоны үйлдвэрлэлд ашиглах Англи болон Европын холбооны хамтарсан стандарт гаргаад 2006 онд Европын холбооны нэгдсэн стандартыг батлажээ. Үүнээс харахад өндөр хөгжилтэй орнуудад үнсийг бетоны үйлдвэрлэлд түлхүү ашиглаж байна. Харин Монголд бол төдийлэн ашигладаггүй.
Учир нь үнсийг “цацраг идэвхтэй” гэсэн шалтгаанаар үйлдвэрлэлд хэрэглэдэггүй. Гэвч үнс дангаараа барилгын материал биш. Зөвхөн барилгын материал үйлдвэрлэхэд хэрэглэх нэмэлт түүхий эд. Барилгын материал үйлдвэрлэх явцад үнсийг дангаар нь бус бусад түүхий эдтэй тодорхой харьцаагаар хольж хэрэглэх учраас цацрагийн хэмжээ буурдаг байна.
Манай улсад үнсийг ашиглах талаар анхны стандартыг 1986 онд “Барилгын материалд хэрэглэгдэх дулааныцахилгаан станцын үнс, техникийн шаардлага, турших арга” гэсэн нэрээр гаргасан юм.Одоо энэ стандартыг шинэчлэх ажлыгСтандарт хэмжил зүйн төв, Барилга хот байгуулалтын яам болон ШУА-ын Хими, Хими-Технологийн хүрээлэнгийн Материал судлал, технологийн лабораторийн Эрдэм шинжилгээний тэргүүлэх ажилтан, ШУ-ны доктор(ScD), академич, Ж.Тэмүүжин нар хамтран эхлүүлэн судлагааны ажлын шатандаа явж байгаа юм байна. Барилгын материалд хэрэглэгдэх үнсний цацрагийн хэмжээ нь MNS 5072:2001стандартын дагуу 370 Bq/kg – аас бага байвал хүн амьдрах орон сууц, олон нийтийн барилгад хэрэглэж болно гэж заасан байдаг.
Яагаад чухам үнсийг хэрэглэх ёстой вэ?
Хүн амьдралынхаа туршид хэдий хэмжээний барилгын материалыг хэрэглэдэг бол? Өндөр хөгжилтэй орнуудад 2005 онд төрсөн хүүхэд амьдралынхаа туршид 1, 678,000 эрдэс металь, түлшийг хэрэглэдэг гэсэн судлагаа байдаг. Харин бидний хэрэглэж байгаа байгалийн баялаг газар доороос ундардаг биш нөөц нь дуусдаг учраас хаягдлаа эргүүлэн ашиглах шаардлага дэлхийн улс орон болгонд тулгарч байгаагаас гадна байгаль экологид үнэтэй хувь нэмэр оруулж байна гэж ойлгох хэрэгтэй.
Үнсийг шүлтээр идэвхжүүлээд цементгүй барилгын материал үйлдвэрлэх боломж бүрэн байна.
Улаанбаатар хотын 4-р цахилгаан станц нь Багануур болон Шивээ-овоогийн нүүрсийг ашигладаг. Эдгээр нүүрсний ордын үнсний нэрдэс зүйн болон химийн найрлага нь өөр өөр байдаг. Гэхдээ эдгээр үнсний химийн найрлананд хөнгөн цагаан, цахиур, кальции болон төмрийн оксидууд голчлон ордог бөгөөд үүнийг шүлтлэг орчинд боловсруулан геополимер төрлийн буюу “цементгүй бетон” гэсэн бетоныг орлуулах чадвартай материал гарган авах боломжтой юм. Дэлхийн хэмжээнд агаарт цацагдаж байгаа нүүрсхүчилийн хийний 5-7% нь цементийн үйлдвэрлэлтээс болж гарч байна гэсэн судлагаа байдаг. Тиймээс өндөр хөгжилтэй улс орнууд цементийн хэрэглээнээс аль болох татгалзаж орлуулах бүтээгдэхүнийг олох эрэл хайгуул, судлагаа шинжилгээ хийж байна.Харин цементийг орлох гол бүтээгдэхүүн нь үнс. Гадны өндөр хөгжилтэй улс орнуудад цахилгаан станцуудын үнсийг ашиглах талаар төрөөс бодлого барин ажилладаг байна. Энэ нь цахилгаан станцуудад үнсэн сан байгуулах газар өгөхгүй гэсэнтөрийн бодлого байдаг. Мөн 1 тонн нүүрсхүчлийн хий гаргахад 10-20$ торгууль ноогдуулдаг. Жишээ нь Энэтхэг улс. Энэтхэгийн нүүрс үнсжилт учраас төрийн бодлогоор зохицуулсан хууль дүрэмтэй. Цахилгаан станцын ажиллагааны бүсээс 100 км-ийн дотор байгаа барилга байгууламжийн барилгын материалд заавал үнс орсон байх ёстой гэсэн хууль байдаг. Дээр нь үнс ашиглаад барилгын материал үйлдвэрлэсэн компанид татварын хөнгөлөлт үзүүлдэг гээд зөвхөн үнсийг ашиглуулах тал дээр засаг төрөөс нь ихээхэн анхаарч ажилладаг байна. Европд нүүрснээс гарч байгаа хүхэрлэг хийг, шатаасан шохойтой урвалд оруулан гөлтгөнө болгоод ашиглачихдаг. Гэтэл манайд үнсээ ч ашиглаж чадахгүй байна. Одоо манай улсад агаарт хүхэрлэг хий гаргадаггүй тоног төхөөрөмжөөр тоноглогдсон ганцхан станц байдаг нь Энержи Ресурс компанийн “Ухаа худаг”-ийн цахилгаан станц юм. Цацраг идэвхтэй гээд байгаа бол явган хүний зам, авто замын барилгад хэрэглэх боломж нь бүрэн нээлттэй байгаа юм байна. Цемент ашиглаж хийсэн барилгын материал, дан үнсийг хайргатай холиод хийсэн барилгын материалын чанар ижилхэн байгаа нь лабораторын шинжилгээ, туршилтаар батлагдсан. Барилгын материалын түүхий эд хомсдолтой байна гэж яриад байгаа хэрнээ дэргэдээ байгаа “үнэгүй” түүхий эдийг ашиглах боломж нээлттэй байгааг олж харах, ашиглаж хэвших талаар санаачлага болоод дэмжлэг аль нь ч хомс байна. Хаягдал үнсийг барилга, замын материал, хөрс тогворжуулагч, замын суурь г.м олон салбарт ашиглаж болох боловч стандарт, зааврыг нарийн мөрдөх шаардлагатай юм. Учир нь нүүрсний орд, цахилгаан станцын ажиллагааны горим зэргээс шалтгаалж үнсний хими болон эрдэс зүйн найрлагууд нь өөрчлөгддөг. Харин хими болон эрдэс зүйн найрлага, ширхэглэлийн бүрэлдэхүүн зэрэг нь тухайн үнсний ашиглалтын шинж чанарыг тодорхойлдог. Иймээс үнсийг ашиглахын өмнө энэ бүх шинж чанарыг тодорхойлон тухайн үйлдвэрлэлд хэрэглэж болох эсэхээ нарийн тогтоох шаардлагатай. Тухайлбал манай улсын Багануур болон Шивээ-овоогийн нүүрсний нарийн ширхэгтэй үнсний кальцийн оксидын агуулга өндөр байдаг. Бидний судалгаагаар кальцийн оксидын 5%-иас багагүй хувь нь аль нэг химийн нэгдэлтэй холбоогүй аморф оксид төлөвт байгаа нь тогтоогдсон. Харин оксид төлөвт байгаа чөлөөт кальцийн оксид нь устай урвалд орон тэлэх чадвартай учраас шууд замд хэрэглэх асфальт цементэд хольж болохгүй юм. Иймээс үнс нь зайлшгүй ашиглах түүхий эд боловч, бас дураараа хүссэн зүйлдээ холин ашиглаж болохгүй бөгөөд урьдчилсан судалгаа зайлшгүй шаардлагатай юм. Хаягдал үнсийг ашиглах боломжтой гэхээр гэр хорооллоос гарч байгаа их хэмжээний үнсийг ашиглаасай гэж бодох хүн гарч ирнэ. Гэр хорооллын зууханд шатаж байгаа нүүрс600С гаруй буюу нам температурт шатдаг бол цахилгаан станцын нүүрс 1000-аас дээш градуст шатдаг. Өндөр температурт шатаж байгаа нүүрсний органик бус эрдсийн бодисууд идэвхтэй хэлбэрт байдаг бол гэрийн зууханд шатаж байгаа нүүрс бүрэн шатдаггүй учраас хагас идэвхтэй хэлбэрт ордог гэнэ. Тиймээс гэр хорооллын зуухнаас дутуу шаталтын утаа угаар их хэмжээгээр гардаг аж. Тэрч утгаараа гэрийн зуухны үнсийг шууд барилгын материал болгон ашиглахад хялбар бус юм. Гэхдээ энэ нь гэрийн зуухны үнсийг ашиглаж болохгүй гэсэн үг биш бөгөөд зөвхөн энэ тал дээр хийсэн туршилт судалгааны ажил хомс байна, нэмж судлах хэрэгтэй гэсэн үг юм. Одоогийн байдлаар үнсийг барилгын материалд ашиглах талаар лабораторийн судлагаа, шинжилгээний ажил дуусаж үйлдвэрлэлийн хэмжээнд үйл ажиллагаа явуулахад дүгнэлт, зөвлөмж бэлэн болж байгаа юм байна.
Мэдээллийн эх сурвалж:
ШУА-ын Хими, Хими-Технологийн хүрээлэнгийн Материал судлал, технологийн лабораторийн Эрдэм шинжилгээний тэргүүлэх ажилтан, ШУ-ны доктор (ScD) академич, Ж.Тэмүүжин
